Theory U

Theory U is een verandermodel voor begeleiders, managers en eigenlijk iedereen die invloed wil uitoefenen op verandering. De methodiek biedt handvatten voor het ontwikkelen van persoonlijk leiderschap, het bouwen van lerende teams en voor het samen zoeken naar oplossingen voor complexe vraagstukken. Dit zijn vraagstukken die andere antwoorden verlangen dan ‘meer van hetzelfde in een andere kleur’. Denk bijvoorbeeld aan maatschappelijke vraagstukken, die vragen om samenwerking buiten de grenzen van de eigen organisatie.

Het U-proces is als eerste in 1968 ontwikkeld door Glasl en Lemson, van het NPI (Nederlands Pedagogisch Instituut). Zij baseerden zich op het werk van Dr. Rudolf Steiner, een Oostenrijks architect/filosoof, en grondlegger van de antroposofie . Steiner schreef over het transformeren van zichtbare waarnemingen naar intuïtieve waarnemingen, als basis voor besluiten over de toekomst. Glasl en Lemson beschrijven vanaf 1975 een werkwijze met een U-vorm, bestaande uit drie niveaus en zeven fasen. Daarbij nemen zij het gezamenlijk observeren en plannen maken met een betrokken collectief als uitgangspunt voor organisatieverandering.

Scharmer wil met Theory U een bijdrage leveren aan transities voor complexe vraagstukken van deze tijd. Deze vraagstukken zijn ontstaan vanuit de geschiedenis en vragen om het onderkennen van de effecten van menselijk handelen op het grotere geheel. Door het blijven doorgaan met dezelfde gedragspatronen, creëren we met onze wetenschappelijke en economische vooruitgang meer en meer de keerzijden hiervan. We zien alleen nog de ons bekende paden en raken afgescheiden van een deel van de realiteit. Volgens Scharmer duiden belangrijke vraagstukken van deze tijd op drie grote kloven:

De ecologische scheiding van onszelf en de natuur. We verbruiken momenteel 1,5 maal de bronnen van de aarde, waardoor we onze planeet uitputten.
De sociale scheiding van onszelf met anderen: het verschil tussen arm en rijk. Tien procent van de wereldbevolking heeft net zoveel materieel bezit als de overige 90% tezamen.
De spirituele scheiding van onszelf met onze ziel, vaak te zien in burn-out en depressie. Het aantal zelfmoorden is drie keer zo groot als het aantal moorden (inclusief oorlogen). Het aantal zelfmoordpogingen ligt zelfs 10 tot 20 maal hoger. Vanuit deze drie vormen van afscheiding hebben we, aldus Scharmer, diverse ‘zeepbellen’ gecreëerd. Denk aan de financiële crisis, ecologische problemen, etc.

Het U-proces is gebaseerd op het inzicht dat alles wat leeft met elkaar verbonden is, omdat alles wat leeft, is ontstaan vanuit dezelfde bron. Alles wat leeft is energie en energie gaat nooit verloren. Het is ontstaan uit dezelfde bron en keert daar weer naar terug.
Het U proces is geen lineair stappenplan of projectaanpak. Het is een cyclisch proces. De mens is verbonden met alles wat er is en heeft daarin steeds de mogelijkheid om bewust te kiezen voor zijn handelen. Dit is een keuze vanuit die notie van verbinding: verbinding met jezelf, anderen en de wereld. Het U-proces omvat 7 fasen. De fasen omvatten gezamenlijk een bewust proces van verbinding, om te komen tot wezenlijk andere uitkomsten en vernieuwing. In elke fase zijn de andere fasen ook aanwezig. Daarmee is het een cyclisch proces.

De 7 fasen binnen Theory U zijn niet los van elkaar te zien:

• downloading;
• seeing;
• sensing;
• presencing;
• crystallizing;
• prototyping;
• performing.

In de fase van ‘Downloading’ hebben we een beperkte waarneming. We hebben de neiging om daarbij snel te interpreteren vanuit onze automatische piloot. We zoeken naar de bevestiging van het eigen gelijk in plaats van naar de weerlegging ervan (Popper, 2002). We kopiëren oude kennis van onszelf en/of anderen en schieten zo snel mogelijk naar de fase ‘Performing’. Downloaden heeft een belangrijke functie en is wezenlijk onderdeel van ons functioneren. Bewustwording hiervan en bereid zijn je open te stellen voor andere invalshoeken is een belangrijke voorwaarde om het U-proces te kunnen ervaren. Het U-proces start met het bewust stoppen van downloaden.

De tweede fase begint met aandachtig waarnemen, door daar de tijd voor te nemen. Daarvoor is het nodig de geest te openen (open mind). Dit kan door de oordelen, vooringenomen gedachten en eigen ideeën te herkennen en vervolgens op te schorten. Hierdoor ga je anders, breder en meer open waarnemen.

In de fase van ‘Sensing’ boor je een andere bron van intelligentie aan: de intelligentie van het hart. Dit kan door je bewust te zijn met wat ieder mens van nature kan: een actieve verbinding aangaan met anderen. Scharmer noemt dit ‘Empatisch luisteren’. Je luistert naar de ander vanuit de ander. Je luistert van binnenuit met open hart. Hierdoor ontstaat een andere, erkennende verbinding tussen mensen. Interessante informatie over de intelligentie van het hart is o.a. te vinden in de film ‘I am’ van Tom Shadyac.

‘Presencing’ is een samenvoeging van presence (aanwezigheid) en sensing (waarnemen zonder direct contact). Het verwijst ook naar present zijn: aanwezig zijn in het hier en nu. Door bewust waarnemen met alle zintuigen, inclusief de intuïtie, bereik je deze staat van Zijn. In de fase van ‘Presencing’ heb je verbinding met alle wijsheid en beschikbare bronnen, voorbij de gedownloade kennis en gedachten. In die verbinding bevindt zich ‘de hoogst haalbare toekomstige mogelijkheid’, zoals Scharmer dat noemt, die in het hier en nu zichtbaar wil worden. ‘Presencing’ kun je dus ook vertalen als voor-voelen. Voor de Presence-staat is het nodig een ‘open will’ te hebben; voorbij de angst voor het onbekende te komen.

Met het antwoord op deze vragen kom je in beweging vanuit intrinsieke wensen en verlangens. Je kunt een instrument zijn voor de toekomst die zich wil manifesteren. In de ‘Presencing’ fase bestaat zowel stilte als chaos. Vanuit stilte maak je contact met de diepste vorm van weten. Je ervaart chaos door de veelheid van dingen die zich kunnen aandienen en door het volstrekte niet weten dat er zich ook bevindt. Volgens Scharmer gaat ‘Presencing’ over zowel loslaten (stilte) als op laten komen (de chaos verdragen en wachten op een helder inzicht).

In de fase van ‘Crystallizing’ verbeeld je een mogelijke toekomst. Via het uitkristalliseren geef je vorm aan de inzichten en ideeën die in de ‘Presencing’ zijn ontstaan. Vanuit de ‘blinde vlek‘ ontkiemt iets anders en iets nieuws. Scharmer beschrijft dit als een helder inzicht, vanuit het niets, met een drang om daarnaar ‘in een oogwenk’ te gaan handelen.

In de fase van ‘Prototyping’ ga je experimenteren en eerste ideeën uitproberen. ‘Bijtijds falen om eerder te slagen’ is het motto in deze fase. Co-creëren, samen vormgeven, is een belangrijke competentie binnen ‘Prototyping’. Al doende geef je gezamenlijk de toekomst vorm. In deze fase kun je voorlopers, modellen en eerste ideeën testen en verder ontwikkelen. Tijdens het hele traject in de rechterkant van de U houd je contact met de diepere bron van weten. Dit contact geeft een andere energetische lading aan de activiteiten. Hierdoor beleef je een sterke gedrevenheid en enthousiasme om de toekomst te realiseren.

Met ‘Performing’ verwijst Scharmer naar de uitkomsten van het handelen: het oplossen van een kwestie, het uitvoeren van onze plannen. Dit handelen kan vanuit een onbewust proces vorm krijgen (gebaseerd op ‘Downloading’) of vanuit een bewust proces met oog op het grotere geheel (zoals de U omschrijft).

Onze Oordelen belemmeren ons om werkelijk waar te nemen wat er is en goed te luisteren naar anderen. Oordelen kleuren de werkelijkheid. Vanuit oordelen ga je op zoek naar een bevestiging daarvan: naar hetgeen je verwacht te zien en te horen. Oordelen staan een echte verbinding met anderen of met de realiteit in de weg. Ze houden ons gevangen in onze eigen ideeën en aannames. Vaak zijn ze gestoeld op oude opvattingen (vanuit opvoeding of eerdere ervaringen) en op het interpreteren vanuit oude denkbeelden (mental models). Daarmee staan oordelen meer in verbinding met het verleden dan met het hier en nu. Bij het tot stand brengen van resultaten en het evalueren van testen, staan oordelen ook een objectieve evaluatie en vernieuwing in de weg.

Cynisme wil tegenwerpen en negatieve voorspellingen doen. Het gaat uit van onmogelijkheden en blokkades. Cynisme belemmert om nieuwe ideeën te horen en nieuwe dingen uit te proberen. Cynisme is gestoeld op oude ervaringen en emoties vanuit het verleden. Cynisme heeft weinig meer van doen met hier en nu. Het ondermijnt het vertrouwen en het geloof in de mogelijkheid tot werkelijke vernieuwing.

Angst is de meest basale emotie. Angst behoedt je voor fouten en fatale handelingen. Het is gericht op overleven. Maar daarmee belemmert angst je ook om open te staan voor verandering. Angst ontstaat vaak vanuit faalervaringen of bij de mogelijkheid om iets of iemand te verliezen. Bijvoorbeeld voor het verliezen van controle, het bekende, liefde of zelfs het leven. Met angst wordt het onmogelijk om het vertrouwde los te laten, het niet te weten en je over te geven. Het overwinnen van deze angst is ten diepste het overwinnen van de angst voor de dood. Want als je die angst los kunt laten, is er vertrouwen in de mogelijkheden van het leven (en daar voorbij). Je hebt immers niets te verliezen. Angst is met name belemmerend in de fase van ‘Presencing’. Zowel bij loslaten als bij nieuwe inzichten toelaten speelt angst een rol. Angst vraagt om controle en controle creëert meestal meer van hetzelfde.

Scharmer beschrijft het proces van afgescheiden zijn als een omgekeerde U: de ‘upper-U’. Dit gaat verder dan het onbewuste handelen op de automatische piloot, rechtstreeks van ‘Downloading’ naar ‘Performing’. Hij maakt met deze tegenhanger van het U-proces helder hoe een destructief proces kan verlopen. De mens loopt in dat proces op drie niveaus vast: slechts één waarheid kennen, wij tegen zij, en de eigen identiteit.

Je kunt de belemmerende stemmen van oordeel, cynisme en angst ombuigen door bewustzijn, herkenning en oefening.